Epuka Kutapeliwa

Somo 1: Utangulizi wa Kuepuka Matapeli

Tayari?
Anza Somo

Sehemu ya 1

Kutambua matapeli

Kutumia mtandao kununua bidhaa na kuwasiliana na watu kunaweza kufurahisha, kupunguza gharama na njia rahisi zaidi ya kufanya mambo mbalimbali. Ingawa mwingiliano na mawasiliano haya mtandaoni yanaweza kufurahisha na kurahisisha maisha, ni muhimu kufahamu kwamba sio watu au mawasiliano yote ni mema. Somo hili litakusaidia kujifunza kutambua tabia ya mtumiaji inayoweza kuwa ya ulaghai au utapeli.

Utapeli ni nini?

Utapeli ni vitendo vya kihalifu vinavyoweza kutumiwa kulaghai mtu atoe pesa au taarifa za siri.

Ulaghai unaweza kutokea kwa njia mbalimbali, ikiwa ni pamoja na kupitia programu za mahusiano mtandaoni, barua pepe, tovuti za mitandao ya kijamii, simu, SMS na hata barua za kawaida au nyaraka zingine.

Utapeli wa mara kwa mara mtandaoni

• Utapeli wa kifedha ambao unaweza kujumuisha misaada, bahati nasibu, upatikanaji wa ajira na utapeli mwingine unaohusisha malipo.
• Utapeli wa kimatibabu ambao unaweza kujumuisha utambulisho au wizi wa taarifa za matibabu
• Ulaghai wa mapenzi ambao unaweza kujumuisha kurubuniwa na mpenzi/mchumba wa mtandaoni.
• Ulaghai wa usaidizi wa kiufundi ambao unaweza kujumuisha wizi wa tokeni.

Katika sehemu hii, utajifunza kwa kina kuhusu aina za utapeli zinazotumika mara kwa mara. Pia utajifunza mbinu muhimu za kugundua utapeli na nini cha kufanya unapokutana na mojawapo ya njia hizi mtandaoni.

Sehemu ya 2

Je, Hadaa Mtandaoni ni nini?

Hadaa Mtandaoni  ni aina ya ulaghai unaowalaghai watu kutoa taarifa binafsi au zile zinatotumika kuingia katika akaunti zao. Hadaa Mtandaoni  inaweza kuja kwa njia ya barua pepe, SMS, simu na posti za mitandao ya kijamii. Ujumbe au barua pepe hizo zinaweza kuonekana kana kwamba zimetoka kwa kampuni halisi unayoijua au kuiamini kama vile benki, duka la mtandaoni, tovuti ya mtandao ya kijamii, kampuni ya usafirishaji vifurushi au idara ya serikali. Hadaa Mtandaoni  inayofanywa na maandishi kwa kawaida hujulikana kama 'smishing', na kwa simu kama 'vishing.'

Hadaa Mtandaoni

Ujumbe wa Hadaa Mtandaoni  unaweza kutumia njia zifuatazo kuwashawishi watu kubofya kiungo, kufungua kiambatisho au kutoa taarifa binafsi au zile zinatotumika kuingia katika akaunti zao:

• Wanaomba uthibitisho wa taarifa zako binafsi kama vile zile unazotumia kuingia katika akaunti ya benki, tarehe ya kuzaliwa au namba ya kitambulisho cha Taifa.
• Wanadai kwamba kuna tatizo kwenye akaunti yako au maelezo ya malipo uliyotoa.
• Wanatuma bili au ankara bandia, au kiungo cha kufanya/kutazama malipo uliyofanya.
• Wanakupa kuponi ya punguzo la bei au bure kabisa kwa vitu mbalimbali.
• Wanakutumia ujumbe kuhusu mtu wa kutiliwa shaka au jaribio la kudukua akaunti yako.
• Kukuambia kuwa unastahili malipo fulani au kurejeshewa pesa.

Urubuni ni pale tapeli ni anafungua akaunti au utambulisho bandia ili kuwaHadaa Mtandaoni  watu waamini kuwa wanazungumza na mtu halisi.

Unawezaje kugundua Hadaa Mtandaoni?

Baadhi ya ishara kwamba ujumbe unaweza kuwa ni ulaghai wa kuhadaa Mtandaoni  ili kupata maelezo ya binafsi ni:

• Dalili zozote za hapo awali pamoja na kukutaka ufanye haraka kuchukua maamuzi.
• Yeyote anayekuuliza ulipe ada ili kutuma ombi la kazi au CV yako ipokelewe.
• Ujumbe au machapisho yenye makosa ya kimaandishi.
• Watu wanaokuomba utume pesa lakini hufahamiani nao ana kwa ana
• Watu wanao omba kubadilisha mfumo wa mawasiliano yenu; mfano kutoka Facebook au mtandao mwingine kwenda kwenye njia za siri kama vile barua pepe au SMS.
• Watu wanaotaka uwatumie pesa ili kupokea mkopo, zawadi au ushindi mwingine wowote.
• Watu wanaodai kuwa ni rafiki au ndugu zako na wana dharura/uhitaji wa haraka.
• Watu au akaunti zinazo kuelekeza kwenye ukurasa tofauti wa tovuti ili kupata zawadi Fulani au punguzo la bei.
• Watu wanaopotosha mahali walipo. Ikiwa mtu amejiandikisha kwenye mtandao wa kijamii kupitia namba ya simu, basi unaweza kuangalia namba hiyo ya simu ni ya nchi gani. Iwapo ni tofauti na yako, kuwa makini zaidi.

Sehemu ya 3

Utapeli wa kifedha

Baadhi ya utapeli wa kifedha wa mara kwa mara ni pamoja na:

• Kodi
• Misaada
• Urithi
• Bahati nasibu
• Mchango
• Mkopo
• Soko
• Ulaghai mwingine unaohusisha malipo

Katika utapeli huu, mara nyingi mtu anayedai kuwa ni mtumishi wa taasisi ya fedha au serikalini atawasiliana nawe. Anaweza kutumia simu, SMS, barua pepe au kukuachia ujumbe unaosema kwamba unadaiwa kodi au pesa nyinginezo. Pia, anaweza kusema kwamba usipolipa deni lililosalia mara moja, hatua kali za kisheria zitachukuliwa dhidi yako. Ifuatayo ni orodha ya utapeli wa mara kwa mara lakini utapeli mpya hutokea mara kwa mara, hivyo unapaswa kuwa makini kila wakati.

Baadhi ya utapeli wa mara kwa mara wa kifedha:

• Utapeli wa kodi: Tumia programu au tovuti husika pekee kuwasilisha taarifa zako za kodi. Tanzania – TRA, Kenya – KRA, Uganda – URA. Kuwa makini na ujumbe wa kodi kutoka kwa watu wanaodai kuwa wataalamu au washauri wa kodi.
• Utapeli wa misaada : Mara nyingi Mashirika yasiyo ya kiserikali (NGO) huwa na tovuti zinazoruhusu kuchangia kwa njia ya mtandao au malipo ya simu.
  • Kuwa mwangalifu ukipokea barua pepe, SMS, tangazo au DM kutoka kwa shirika la kutoa msaada bila kuwapa taarifa zako.
  • Ikiwa hufahamu shirika la kutoa msaada au huna uhakika kama ni shirika halali, tembelea CharityNavigator.org na kutazama.
  • Ikiwa unachangia kwa njia ya mtandao, hakikisha kuwa unaenda kwenye tovuti rasmi ya shirika la msaada. Andika anwani sahihi ya tovuti kwenye kivinjari chako badala ya kubofya kiungo ulichotumiwa kwa SMS au barua pepe.
  • Pia kuwa makini pale mtu anaposema anatoka shirika la kutoa misaada na angependa ushirikiane naye.
• Utapeli wa urithi : Tapeli anaweza kudai kuwa wakili, rafiki wa karibu au ndugu anayewakilisha mali za mtu aliyefariki na kusema kwamba umetajwa katika wosia wa marehemu una haki ya urithi. Tapeli anaweza kutaka utoe maelezo binafsi kama vile mtaa na namba ya nyumbani kwako au maelezo ya benki. Unaweza pia kuulizwa kulipa mapema 'ada kidogo ya kushughulikia malipo yako.'
• Utapeli wa bahati nasibu : Utapeli huu mara nyingi hufanywa kutoka kwa akaunti zinazoiga wasifu wa mtu unayemjua au akaunti bandia inayojifanya kuwakilisha kampuni Fulani maarufu. Ujumbe huo unaweza kukukwambia kuwa wewe ni mshindi wa bahati nasibu na unaweza kupokea pesa zako kwa ada ndogo. Tapeli anaweza kutaka utoe maelezo binafsi kama vile mtaa na namba ya nyumbani kwako au maelezo ya benki.
• Dutapeli wa michango : Utapeli huu hufanywa na akaunti zinazoiga viongozi mbalimbali wa kisiasa au kidini. Pia, inaweza kuwa  akaunti zinazojifanya kuwa ni wawakilishi wa mashirika mbalimbali ya kutoa misaada au vituo vya kulelea watoto yatima. Matapeli wataomba michango kutoka kwako.
• Utapeli wa mikopo : Matapeli wa mikopo hutuma ujumbe, posti na maoni kwenye kurasa za mitandao ya kijamii. Ujumbe huo utasema unatoka katika vikundi vinavyotoa, au wakidai kumjua mtu anayetoa mikopo ya papo hapo kwa riba ya chini na kwa ada ndogo unayotakiwa kulipa kabla ya kupokea mkopo wako.

Hongera!
Umekamilisha Somo

Rudi kwenye Muhtasari Somo Linalofuata